Kroz istoriju
Temelji gradu na ušću Jošanice u Rašku udareni su u periodu od 1459. do 1461 godine.
Grad je dobio ime Yeni Bazar, što na turskom jeziku znači Novi Pazar, a osnivač Yeni Bazara bio je Isa-beg Ishaković, turski vojskovođa. Ubrzo je postao značajan trgovačko-ekonomski centar. Kroz grad su prolazili najvažniji putevi koji su povezivali Dubrovnik, Bosnu i južno primorje sa Solunom i Carigradom (Istanbulom).
Putopisac Evlija Čelebija zapisao je šezdesetih godina XVII veka kako Novi Pazar ima preko 110 zanatskih radnji i dućana. Ovaj trgovačko-zanatski centar imao je, beleže mnogi putopisci, hanove, karavansaraje, hamame, česme, džamije. U to vreme Novi Pazar je, kažu mnogi zapisi, imao više stanovnika nego London.
Grad je, međutim, doživeo pravu katastrofu u austro-turskom ratu 1689. godine, kada je spaljen. U periodu između dva svetska rata grad preživljava teške dane, stecište je sirotinje i bede. Privreda je počivala na usitnjenom zanatstvu i trgovini. Industrije nije ni bilo i sastojala se samo od male ciglocrepane u Deževi, elektrane sa tridesetak radnika i dva mlina.
U Drugom svetskom ratu grad je okupiran 16. aprila 1941. godine. U toku rata doživeo je još jedno velilko razaranje od bombardovanja. Snage NOV Jugoslavije oslobodile su grad 28. novembra 1944 godine. Danas je Novi Pazar kulturni, ekonomski i univerzitetski centar regije Sandžak sa preko 120.000 stanovnika.
Bedem i kula motrilja
Novopazarsku tvrđavu u centru grada podigao je sredinom XV veka Isa-Beg Ishaković, prilikom osnivanja grada na rasrsnici karavanskih puteva koji su povezivali Bosnu, Dubrovnik i južni Jadran sa Istanbulom i Solunom.
On je podigao drveno utvrđenje na obali Raške koje je krajem XVII (oko 1692) ili početkom XVIII veka (1718) zamenjena kamenim bastionom i artiljerijskim utvrđenjem. Novu utvrdu sačinjavala su tri poligonalna bastiona povezana zemljanim bedemima, ojačana dvema osmougaonim kulama pokrivenim ćeramidom, dok se ispred nje nalazio šanac ispunjen vodom. Konzervatorske radove na tvrđavi uradio je tokom 70. godina XX veka Zavod za zaštitu spomenika kulture Kraljeva a ceo kompleks se nalazi pod zaštitom države. Danas je očuvan veći deo utvrđenja, izuzev kule kod severnog bastiona, koja je srušena u Prvom svetskom ratu.
Hamam Isa-beg
Isa-begov hamam, poznat i kao Novopazarski stari hamam, je javno kupatilo u neposrednoj blizini Stare čaršije, na desnoj obali reke Raške u samom centru Novog Pazara. Hamam je dao izgraditi treći beg Osmanlijske provincije Bosne i glavni osnivač Sarajeva i Novog Pazara, Isa-beg Ishaković, u dugoj polovini XV veka. Isa-begov hamam je primer tzv. dvojnog gradskog hamama. U zgradi su se nalazile muške i ženske prostorije, potpuno identične, odvojene po uzdužnoj simetrali osnove i pregrađene kamenim zidom.
Na zgradi se nalazi jedanaest kupola različitih veličina i sa šestougaonim otvorima. Svaka prostorija prekrivena je kupolom. Na severnoj strani hamama nalazio se prostrani šadrvan koji je bio jedna vrsta čekaonice i svlačionice, dok se na južnoj strani nalazila tzv. hazna-prostorija za grejanje vode. Postojale su i tri prostorije za kupanje sa mermernim česmama i jedna prostorija za odmor.
Muzej Ras
Boraviti u Novom Pazaru a ne obići Muzej Ras u centru grada bila bi prava šteta. Nemoguće je na malom prostoru opisati šta se sve nalazi u muzeju, ali impresionira izložba fosila starih od 90 do 65 miliona godina i eksponati koji objašnjavaju život u ovom kraju krajem XIX I početkom XX veka.
Bogata zbirka eksponata prikazuje život u srpskim i muslimanskim kućama Novog Pazara od XVIII do XX veka.
Tokom vremena od skromne zbirke eksponata muzej Ras je postao mjzej kompleksnog tipa koji obuhvata sve oblasti ljudskog delovanja: od istorije, preko arheologije, numizmatike, etnologije, primenjene umetnosti do savremenog likovnog stvaralaštva.
Altun-alem dzamija
Altun-alem džamija (džamija sa zlatnim alemom-dragim kamenom) nalazi se na središnjem delu Stanbolske džade (sada ulica 1. Maj).
Pouzdano se zna da je džamiju sagradio, sredinom XVI veka, Muslihudin Abdul Gani, poznat i kao Mujezin hodža Al Medini. On je poznat kao graditelj objekata i u drugim gradovima. Sasvim je sigurno da je graditelj džamije bio bogat čim je izgradio puno objekata, ne samo sakralnih.
U skopskim rukopisima se navodi da je Altun-alem džamija izuzetno građevinsko delo i da se njoj ravna mogla naći samo u Bursi, Istanbulu i Jedrenu, te da je na nju podsećao Taš han u Skoplju.
Mekteb pored džamije, mevlana Muslihudin Abdul Gani je dao da se sagradi “kuća da se u njoj podučava Kur`anu i da se uče deca. I ova druga, po rangu znatno niža zadužbina, građena je sa utisnutim pečatom monumentalnosti, sa ciljem da podržava arhitekturu džamije.
Uobičajeno je bilo da se oko lepih, pogotovu sakralnih objekata, ispredaju priče pa tako i za Altun-alem džamiju postoji priča da su tri pašine ćerke Altuna, Hadžira I Halima, lepotice rođene u Novom Pazaru. Zbog lepote i ugleda ove tri sestre niko se nije usudio da ih zaprosi te one ostaše neudate.
U godinama pred smrt dogovorile su se da svoj imetak ostave u dobrotvorne svrhe. Altuna je dala da se izgradi džamija, pa otuda ime Altun-alem. Hadžira je dala da se izgradi groblje na mestu koje se danas zove Hadžet, a Halima je dala da se izgradi česma, današnja Halimača. Danas se ovaj spomenik Islamske arhitekture nalazi pod zaštitom države, kao spomenik kulture od velikog značaja.
Arap dzamija
Malo pouzdanih podataka ima o ovoj džamiji. Poznato je da se pominje u popisu iz 1528. godine, što dovoljno govori da je građevina vrlo stara i da spada u najstarije objekte u Novom Pazaru i regiji.
U narodu je očuvano predanje da je Hasan Čelebi bio Arap, te da je džamija po njemu i dobila ime. Međutim u izvorima iz XVI veka pominje se izvesni Hasan Čelebi ili Hasan-begkao graditelj džamije, ne velikih razmera, U Novom Pazaru, ali uz njegovo ime nema dodatka koji bi označio njegovu etničku pripadnost. Kako je džamija bila spaljena 1689. godine, a kasnije obnovljena, onda je sasvim mobuće da je obnovio neki Arap koji je mogao biti smešten u Novom Pazaru kao oficir ili neki drugi starešina pa se onda od tada sve više zvala Arap džamija, a sve manje Hasan Čelebijina džamija, kako se prvobitno i jedino ispravno zvala. Ima i jedno predanje da je džamiju obnovio Arap koji je bio turski oficir, kome je kasnije na Velikom groblju podignut veliki nadgrobni spomenik poznat i danas kao Arapov grob.
Manastir Sopocani
Manastir Sopoćane, dom Svete Trojice, podigao je kralj Stefan Uroš (1243-1276) nedaleko od izvora reke Raške. najverovatnije oko 1260. godine. Na ovom mestu, izvorištu srpske srednjovekovne države Nemanjića, treći sin kralja Stefana Prvovenčanog je iza sebe ostavio zadužbinu koja svojom veličinom i lepotom nadmašuje sve dotadašnje srpske crkve. Freske manastira Sopoćani su pravo remek-delo umetnosti. Danas je manastir jedan od najznačajnijih srpskih kulturnih spomenika, koji je 1979. godine uvršćen na UNESKO-vu listu svetske baštine u sklopu spomenika srednjeg veka. Nakon obnove manastira početkom XX veka Sopoćani su jedno vreme bili ženski manastir. Posle dolaska deset monaha i iskušenika iz Crne Reke 1996. Godine manastir ponovo postaje opštežiteljni kao što je bio u srednjem veku.
Stari Ras i Trgoviste
Stari Ras je srednjovekovni kompleks spomenika koji se nalazi na mestu na kome su se spajali putevi sa zapada i juga i vodili dalje ka istoku. Tokom jednog milenijuma tu su se sminjivale razne vojske, države, a značaj grada je vremenom rastao i opadao. Kompleks se sastoji od više spomenika, a najznačajniji lokaliteti koji su obuhvaćeni istraživanjima su: Stari Ras iTrgovište na Pazarištu, Reljina gradina, crkva u Naprelju i latinska crkva u Postenju.
Stari Ras na Pazarištu sa trgovištem, manastirom Sopoćani, manastirom Djurđevi stupovi i crkvom svetih Apostola Petra i pavla svedoči o veličini i značaju Rasa u srpskoj srednjovekovnoj državi.
Ime Ras najverovatni vodi poreklo od naziva utvrđenja Arsa koju pominje vizantijski istoričar Prokopije u VI veku. Srpska srednjovekovna država je prema imenu grada dobila naziv Raška, što je kasnije korišćeno kao ekvivalent sa nazivom Srbija.
Mesto na kome je smešten grad ima bogatu istoriju koja doseže do bronzanog doba. Na tom mestu se nalazilo vojno utvrđenje Rimljana, a tokom kasnoantičkog perioda su građeni objekti za stanovanje I bazilika. Ime Ras prvi put se spominje u srednjovekovnim izvorima vizantijskog cara Konstantina VII.
Porfirogenita koje se odnose na rat između Srbije i Bugarske krajem IX veka. Od kraja XII veka I tokom XIII veka Ras je bio politički i kulturni centar srpske države i prestonica vladara iz dinastije Nemanjića. Grad su 1455. godine osvojili Osmanlije a osnivanjem obližnjeg Novog Pazara počinje polako opadanje njegovog značaja. Ceo kompleks se od 1979. Godine nalazi na UNESKO-voj listi svetske baštine.
Manastir Đurđevi stupovi
Manastir je podigao veliki župan Stefan Memanja u prvim godinama posle stupanja na presto velikog župana (izgradnja je završena 1171. godine) a crkva je oslikana oko 1175.
Po pisanju biografa Stefana Nemanje, njegovo sina Stefana Prvovenčanog, manastir je nastao tako što se Nemanja, dok je bio zatvoren u jednoj pećini, zavetovao da će izgraditi manastir posvećen Svetom Djordju.
Iguman manastira Svetog Djordja je imao istaknuto mesto u životu crkve i sam manastir je spadao u kraljevske manastire u XIII veku.
Manastir je izgradjen na krunskim posedima dinastije Nemanjića i raspolagao je znatnim vlastelinstvom.
Drugi ktitor manastira bio je kralj Dragutin koji je dogradio manastirsku crkvu i oslikao njenu pripratu.
On je iz Srema, gde je živeo, prenet u manastir svetog Djordja i tu je sahranjen 1316. godine
Manastir Djurdjevi stupovi su gradjevina sa nizom arhitektonskih i graditeljskih inovacija tog vremena.
Tu spadaju karakteristične kule - stupovi, bočni vestibili, elipsasta kupola, nepravilan oblik oltarskog
prostora kao i specifično rešenje centralnog kuponlog prostora crkve.
Petrova crkva
Petrova crkva predstavlja najstariji spomenik crkvene arhitekture na prostoru Srbije i prvobitno je
sedište raške episkopije. Crkva, prema do sada poznatim pisanim izvorima potiče iz VIII veka,
ali je verovatno starijeg datuma. Sama crkva ima osnovu rotonde sa upisanim četvororolistom i potiče iz vizantijskog doba, dok freske iz njene unutrašnjosti potiču iz X, XII i XIII veka. Na njenom mestu se nalazio ranohrišćanski objekat koji je podignut u VII veku. Prilikom istraživanja unutrašnjosti crkve, na prostoru ostataka ilirskog kneževskog tuluma iz V veka p.n.e nađena je kolekcija od 92 predmeta u zlatu i ćilibaru. Istraživački i konzervatorski radovi vršeni su 50-ih i 60-ih godina XX veka. Posle detaljnih arheoloških istraživanja, crkva je konzervirana 1960. godine. Neki od najznačijnih događaja iz perioda vladavine dinastije Nemanjić su vezani za ovu crkvu.
Po načinu gradnje slična je crkvama sa prostora primorja, Gruzije, Jermenije i Italije koje potiču od VII do IX veka, ali je usled prepravki i dograđivanja postala jedinstvena što je bio jedan od razloga da se nađe na Uneskovoj listi svetske baštine.
Stara Novopazarska banja
Lekovite vode Novopazarske banje koristili su stari Rimljani koji su prvi otkrili mineralne izvore. Sa dolaskom Turaka banja dobija novi izgled te francuski putopisac Lefevr 1611. godine pominje tople izvore kod Novog Pazara koje koriste Osmanlije. Sredinom XVII veka Turci su uredili Banju pa je ona bila na glasu u Otomanskom carstvu kao “izvrsna vruća banja”.
Nad kaptažom termalnog kupatila, Turci su podigli hamam - dva kupatila i karavansaraj za smeštaj posetilaca. Tada je banja bila dobro posećena, jer je Novi Pazar u drugoj polovini XVI veka bio najveći grad na putu između Dubrovnika i Niša sa preko 6000 kuća.
To je jedna od retkih banja na Balkanu koja je i danas u upotrebi. Uz kupatilo je 1920. godine dozidan restoran i nekoliko soba na spratu.
Zavod Novopazarska banja
Dva i po kilometra od Novog Pazara na 504 m nadmorske visine nalazi se Zavod Novopazarska banja. Banja ima više izvora vode koja je po svom sastavu sumporovito kisela hiperterme (50-52 stepena C). U terapijske svrhe koristi se kupanjem. Na osnovu dobijenih rezultata ispitivanja kako terenskih tako i kompleksnih analiza, zaključuje se da ispitivana mineralna voda pripada kategoriji natrijum-hidrokarbonatnih sulfidnih hipertermi.
Nosilac zdravstvene funkcije je Zavod koji raspolaže najsavremenijom opremom što ga svrstava u vodeće rehabilitacione centre. Program lečenja obuhvata kompleks balneo-fizio-medikamentnih procedura
Golija
Jedna od najlepših i šumama najbogatijih planina u Srbiji. Nalazi se na 32 km od Novog Pazara i pruža velike mogućnosti za odmor i rekreaciju u gotovo netaknutoj prirodi. Najviši vrh je Jankov kamen (1833 m). Padine Golije su izuzetno pogodne za skijanje jer zime obiluju snegom.
Vlada Republike Srbije je 2001. godine donela Uredbu kojom se područje planine Golija stavlja pod zaštitu kao “Park prirode Golija” i svrstava u I kategoriju zaštite kao prirodno dobro od izuzetnog značaja.
Rogozna
Rogozna planina na 12 km od Novog Pazara. Pruža se pravcem jugozapad-severoistok u dužini od 20 km. Najveće uzvišenje je Crni vrh sa 1.504 m. Planina se sastoji najvećim delom od vulkanskih stena, andezita, dacita, riolita, a u severoistočnom delu od kristalni škriljaca gornjokarbonske starosti. Planina je obrasla gustim šumama.
Preko Rogozne je prolazio karavanski put koji je povezivao Bosnu sa Skopljem i Solunom. Snažna vulkanska aktivnost stvorila je uslove za pojavu rudnih žica (galenit, pirit, sfelerit) koje su u srednjem veku eksploatisane a o čemu svedoče ostaci troske i drugi rudarski tragovi. Na pomenutom karavanskom putu postojala je u srednjem veku rudarska varoš Rogozno, sa rudarima Sasima i dalmatinskim trgovcima. Na Rogozni su ostaci srednjevekovnog grada Jeleča, oko kojeg je postojala istoimena župa.
